ورزقان با وسعت ۲۳۶۸ کیلومتر مربع از شرق به شهرستان اهر، از غرب به شهرستان مرند، از شمال به شهرستان‌های کلیبر و جلفا و از جنوب به شهرستان‌های هریس، تبریز و شبستر محدود شده است.
نام دیگر شهرستان ورزقان ارسباران است و این نام به دلیل واقع شدن بسیاری از جنگل‌های ناحیهٔ سرسبز ارسباران در این شهرستان است.
جغرافیای طبیعی شهرستان ورزقان
آب و هوا
آب و هوای ورزقان در تابستان معتدل تا گرم و در زمستان سرد و یخبندان و پربرف است. به عبارت ساده تر، به طور کلی ورزقان منطقهای کوهستانی است و اطراف آن را کوههای آق داغ، مشک عنبر، کامتال، جوشون، جله داغ، ایری داغ، کیامکی، خاروانا و پیرسقا فرا گرفته‌اند.
همین امر سبب شده تا کشاورزی و دامداری در این شهرستان رونق بیشتری داشته باشد، به گونه‌ای که همه ساله ورزقان در فصل تابستان شاهد حضور دام‌های عشایر قره داغ است.
شهرستان ورزقان در تولید عدس مقام اول استانی و در تولید عسل مقام سوم را به خود اختصاص داده است.
تقسیمات کشوری
براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای دو بخش (مرکزی و خاروانا)، ۷ دهستان و ۲ نقطه شهری به نام های ورزقان و خاروانا میباشد.
جمعیت
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰، جمعیت شهرستان ورزقان در حدود ۴۵۷۰۸ نفر (۱.۲ درصد جمعیت استان) و جمعیت مرکز این شهرستان ۵۳۸۵ نفر برآورد شده است.
جمعیت شهری این شهرستان ۶۷۵۸ نفر و جمعیت روستایی آن ۳۸۹۵۰ نفر و تعداد خانوار آن ۱۲۲۴۴ خانوار است.
جغرافیای تاریخی شهرستان ورزقان
این شهرستان سابقاً از بخش‌های شهرستان اهر و یکی از پهناورترین بخش‌های آذربایجان شرقی بود که در دهه ی ۶۰ و در تقسیمات جدید کشوری تجزیه و تعداد روستاهای بخش از ۳۰۰ روستای تابعه به حدود ۱۱۰ روستا کاهش یافت.
در تقسیمات مذکور، بخشی از منطقه ی دیزمار (دیزمار غربی) به مرکزیت سیه رود از ورزقان جدا و به جلفا ملحق شد.
دهستان خواجه به بخش ارتقا یافته و به همراه دهستان مواضع خان به هریس پیوست.
همچنین روستاهای آناخاتون، اسپیران، باباباغی، گلوجه و … نیز جزو شهرستان ورزقان بودند که از این شهرستان منفک و به شهرستان تبریز الحاق شده اند.
شهرستان ورزقان با ۲۳۶۸ کیلومتر مربع وسعت، به دلیل قرار گرفتن در منطقه‌ی زیبای قره داغ، دارای مناظر بدیع و بکر طبیعی است که ویژگی‌های خاصی به طبیعت ورزقان بخشیده است.
روستای گل‌آخور با آبشاری زیبا، منطقه چیچکلی، دره زیبای سونگون و ییلاقات پیرسقا، مشکعنبر و خاروانا، روستاهای زیبایی چون کرینگان و آستمال، یخچال فصلی زیر صخرهای کرویق، منطقه ی زیبای هفت چشمه و رودخانه های فصلی و دایمی از جمله جاذبه‌های طبیعی بکر و بی‌بدیل آن است.
علاوه بر جاذبه‌های طبیعی آثار ارزشمند تاریخی نظیر مسجد تاریخی خاروانا، امامزاده کبودگنبد، قلعه های آغجا قلعه و جوشین، خانه امیر ارشد، کتیبه‌ی سه هزار ساله‌ی سقندل و صنایع دستی بی‌همتایی چون جوراب بافی و گلیم‌بافی، این شهرستان را به یکی از قطب‌های گردشگری تبدیل کرده است.
ورزقان و جاذبه های گردشگری آن
منطقه چیچکلی
منطقه زیبای چیچکلی در ۳۵ کیلومتری شمال غرب ورزقان قرار گرفته است.
در این منطقه کوه‌ها پوشیده از گل و درخت و چمن است و عشایر قره داغ در فصل تابستان از آن به عنوان مراتع ییلاقی بهره می‌گیرند.
مسجد جامع خاروانا
مسجد جامع خاروانا در مرکز بخش خاروانا در ۶۰ کیلومتری شهر ورزقان واقع شده است.
قدمت این مسجد به سده‌های ۶ و ۷ هجری قمری می‌رسد و گویا دختر بایندرخان حاکم قره داغ که در روستای دوزال ساکن بوده ساخته است.
خانه امیر ارشد
خانه امیر ارشد مربوط به دوره قاجار است و در شهرستان ورزقان، روستای اوخارا (آبخواره) واقع شده است. این بنا با بهره مندی از شیوه معماری تاریخی منطقه و سبک ویژه ابنیه قاجاری طراحی و ساخته شده است.
این ساختمان سنگی که به «داش عمارت» مشهور است، کاخ امیر ارشد قراجه داغی بوده و از بناهای زیبا و منحصر به فرد شهرستان ورزقان بشمار می‌رود. خانه تاریخی امیر ارشد نماد شجاعت مردم ورزقان است.
این اثر در تاریخ ۱ آذر ۱۳۷۸ با شمارهٔ ثبت ۲۵۲۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کتیبه سقندل
روستای سقندل در ۵ کیلومتری شهرستان ورزقان و در مسیر جاده ورزقان ـ اهر واقع شده است و کتیبه‌ی میخی اورارتوئی در ۳ کیلومتری این روستا و بر دامنه کوه زاغی بر سینه سنگی یکپارچه و مرتفع منقوش است.
سمت جنوبی سنگ مزبور که به شکل هرم ناقص است، را به صورت مستطیلی به طول ۱۱۶ سانتیمتر و عرض ۵۷سانتیمتر صاف و صیقلی نموده و فرمان سر دوری پسر آرگیشتی پادشاه اورارتوئی را در ده سطر به خط میخی بر کتیبه سقندل نقش کرده‌اند.
آبشار گل آخور
آبشار گل آخور که در روستای گل آخور از توابع دهستان ارزیل بخش خاروانا واقع شده است یکی از دل‌انگیزترین مناطق طبیعی استان میباشد.
آب این آبشارِ بسیار خنک از دو چشمه‌ی خروشان سرچشمه گرفته و پس از عبور از داخل روستا در آخر به یک آبشار زیبا تبدیل می‌شود.
ارتفاع آبشار حدود ۱۲ متر میباشد.
ادامه آبشار پس از عبور از دره زیبا، سرسبز و پر درخت و گذر از روستای ارزیل با رود طرزم در هم می آمیزد و رود بزرگی را تشکیل می‌دهد و آنگاه به سمت روستای حاجیلار و کبودگنبد سرازیر می‌شود.
قلعه تاریخی جوشین
قلعه تاریخی جوشین یا جوشون در ۲۶ کیلومتری غرب ورزقان بسوی جلفا و در ۶ کیلومتری روستای جوشین واقع شده و راه آن بسیار سخت و کوهستانی است.
قلعه بر فراز کوهی است که سه طرف آن را شیب‌های دیوار مانند احاطه کرده است و تنها راه ارتباطی آن یک گذر کوهستانی تنگ است که فقط یک یا دو نفر می‌توانند به زحمت از آن بالا روند، به این علت، نگاهبانی و دفاع از این قلعه حتی با تعدادی معدود هم ممکن بوده است.
قلعه‌ی جوشون دارای استخرهای متعدد که در دل سنگ‌های خارا کنده شده است، میباشد. از استخرهای معروف آن خدیجه گؤلی را می‌توان نام برد که در کنار امامزاده جوشون واقع شده است.
می‌گویند وقتی آتش در این قلعه مشتعل می‌شد از قلاع بابک، آغجاقلعه و قیزقلعه سی واقع در جمهوری آذربایجان دیده می‌شده است. نیروهای رزمی با این وسیله به همدیگر علامت جنگ یا صلح می‌دادند.
این قلعه نیز به احتمال زیاد به زمان مادها برمی‌گردد. قلعه‌ی جوشون در حمله ی اعراب به ایران یکی از مراکز مقاومت بود. سفال‌هایی که در محوطه‌ی قلعه پیدا شده مربوط به هزاره اول قبل از اسلام و قرون اولیه اسلام تا قرن ششم هجری قمری است.
امامزاده سید خلیل جوشین
زیارتگاه امامزاده سید ابراهیم خلیل در ۳۵ کیلومترى راه ورزقان به خاروانا و در روى تپه‌اى در زیر قلعه‌ی جوشون قرار دارد. این زیارتگاه از راه انشعابى به مناطق سر سبز و زیباى چیچکلى ۱۰ کیلومترى فاصله دارد.
امامزاده سید ابراهیم خلیل فاقد سنگ نبشته بر روى مزار شریف بوده و نسب نامه‌اى مشاهده نشده است ولى اهالى منطقه اعتقاد راسخ و محکمى به این امامزاده دارند و ایشان را از نوادگان حضرت امام موسى بن جعفر (ع) می‌دانند.
در طول سال علاوه بر زائرین این مکان مقدس، هزاران نفر از گردشگران منطقه و کوهنوردان از امامزاده بهره می‌برند.
همچنین با توجه به قرار گرفتن آن در بین راه شهر ورزقان به شهر خاروانا و روستاهاى منطقه، از این محل به عنوان نمازخانه‌ی بین راهى و استراحت‌گاه استفاده می‌گردد.
گنبد الله الله
گنبد الله الله در قبرستان قدیمی روستای کبود گنبد بخش خاروانا واقع شده است. پلان مقبره دایره و قطر آن ۷۵/۴ متر میباشد.
بنا دارای دو طبقه شامل سردابه و طبقه اول بوده است. گنبدهای طبقه فوقانی ریخته است.
ازاره بنا سنگی و ساقه بنا با آجر چهارگوش قرمز بنا شده که کلمات الله با آجرکاشی فیروزه‌ای تزئین شده است.
کتیبه‌ها و اسلیمی‌های حاشیه درب‌های چهار طرف طبقه اول با کاشی معرق میباشد. تاریخ بنای برج را با توجه به رج‌های آجری با تزئینات اسماء الله در آذربایجان می‌توان به اواخر دوره ایلخانان مغول تا صفویه نسبت داد.
خصوصیات بارز و عوامل تزئین شده بنا برج مقبره است. تاریخ و کتیبه‌ای روی آن باقی نمانده است. ترکیب آجرکاشی فیروزه‌ای در متن ساقه بنا که سبب شده است به کبود گنبد شهرت پیدا کند، زیبایی خاصی به آن بخشیده است. متن کلمات روی بدنه الله و محمد میباشد.
این اثر در تاریخ ۱ آذر ۱۳۷۸ با شمارهٔ ثبت ۲۵۱۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
روستای آستمال
آستمال روستایی با قدمت چند هزار ساله که می‌توان مردم آن را به دو قوم آستامال و آس آن که دو نژاد ترک هستند نسبت داد، با طبیعت بکر خود ذهن هر کسی را به خود مشغول می‌کند.
به علت دور بودن روستا، حدود ۲۰ کیلومتر از راه آن خاکی است که باعث ناشناس ماندن آن منطقه و طبیعت بکر آن است. به علت همجوار بودن روستا با جنگل‌های ارسباران، گردشگران و کوهنوردان زیادی به این روستا می‌آیند.
در نزدیکی آستمال روستایی سروستان (سوستین) نام وجود داشته که از بین رفته است.
منطقه‌ی کوروش که در نزدیکی آستمال است به گفته‌ی شفاهی (افرادی که اهل آن منطقه هستند) مربوط به کوروش، شاه ایران است که البته نمی‌توان به گفته‌ی شفاهی افراد اعتماد کرد.
روستای آستمال سابقه‌ی تاریخی کهنی دارد و در گذشته به دژ قوم ماد معروف بوده است.
سکونت در این مکان به هزارۀ اول قبل از میلاد باز می‌گردد. مسجد قدیمی، زیارتگاه‌های سید جبرئیل و پیر صندوق از جمله آثار تاریخی و مذهبی روستای آستمال است.
اهالی روستا نسبت به امامزاده ی سیدجبرئیل که در ۵ کیلومتری روستا واقع شده، اعتقاد عمیقی دارند و نذورات خود را به ضریح آن میبندند. اهالی روستا لهجه‌ی خاصی نسبت به دیگر روستاهای همجوار دارند که لهجه ی بسیار شیرینی است.
روستای کرینگان
روستای کرینگان که در منطقه‌ی حسنو واقع شده است از این جهت دارای اهمیت است که اهالی آن به زبان تاتی صحبت می‌کنند. قبلاً اهالی چندین روستای دیگر نیز در دهستان‌های حسنو و دیزمار شرقی به زبان تاتی صحبت می‌کردند که امروزه از بین رفته است.
با این حال اهالی‌روستای ملک تالش و روستای و نستان در نزدیکی کرینگان نیز با زبان تاتی آشنایی دارند.
کرینگان قبلاً نزدیک به یکصد خانوار داشت که امروزه به کمتر از ۳۰ خانوار کاهش یافته است.
علاوه بر آنچه که گفته شد در سالهای گذشته، ۵۵ تپه و محوطه‌ی تاریخی شهرستان ورزقان در فهرست آثار ملی ثبت شده است که قدمت آنها مربوط به دوران فرا پارینه سنگی تا قرون میانه اسلامی میباشد.
«تپه داش‌باشی(ارمنی گوللویی)» روستای امیر‌آباد با قدمت دوران اورارتو، هزاره اول ودوم قبل از میلاد، «قلعه کندی بولاغ» روستای مسقران با قدمت عصر آهن و هزاره اول قبل از میلاد، «قلعه داشی» ارزیل با قدمت هزاره اول قبل از میلاد و قرون اولیه و متاخر اسلامی، «قلعه اژدها داشی» شهر تاریخی اژدها داشی در نزدیکی اندریان با قدمت هزاره اول قبل از میلاد، «گورستان سقای» با قدمت هزاره اول قبل از میلاد، «قلعه سرخه دیزج» با قدمت اورارتو، هزاره اول قبل از میلاد و قرون ۶ – ۸ هجری و «تپه الله‌لو» روستای الله لو با قدمت هزاره اول قبل از میلاد و دوران اشکانی و ساسانی از آن جمله هستند.
روستا و قلعه کاسین
روستای کاسین در منطقهای خوش آب و هوا در پنج کیلومتری شهرستان ورزقان، دارای قلعه تاریخی با قدمتی بیش از ۳۰۰۰ ساله است و آب گرم های یل سویی، قوطورسویی، سالیخ سویی، نیز در این منطقه از دیدنی ترین نقاط قره داغ میباشد.
روستای کاسین به موجب قرار گرفتن در کنار اهر چایی دارای باغات سرسبز زیباست که موجب جذب علاقه مندان به طبیعت قره داغ می‌گردد.
قلعه تاریخی این روستا منسوب به قوم کاس هاست که قبل از قوم ماد در این منطقه می‌زیستند. نشانه‌های تمدن در حفاری‌های صورت گرفته کاملا مشهود است که از جمله آنها وجود سیستم لوله کشی آب با کانال‌های سفالین است.
قدمت قلعه کاسین متعلق به عصر مفرغ و هزاره اول پیش از میلاد است. طبق گمانه زنی ها، عمر تپه کاسین که این قلعه بر روی آن واقع شده بیش از عمر بنا و احتمالا به هزاره سوم پیش از میلاد می‌رسد.
روستای حماملو
روستای حماملو در دهستان اوزمدل جنوبی و ۱۳ کیلومتری غرب ورزقان واقع شده است. این روستا بدلیل دارا بودن بیش از ۱۳۰ سکونت‌گاه صخرهای دستکند موسوم به کهل در دل کوه، از اهمیت تاریخی و فرهنگی فراوان برخوردار است.
تپه و گورکان حماملو، صخره پیشیک داشې، دییرمان بوغازی، کاسابولاغ و ارتفاعات بئشیکلی از دیگر آثار و جاذبه‌های طبیعی روستا به شمار می‌رود.
تپه قلعه حماملو و تپه و گورکان حماملو (گوورچین گیران) از قدیم ترین آثار تاریخی حماملو می‌باشند که تپه قلعه حماملو در تاریخ ۱۸ اسفند ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۵۲۱۸ و تپه و گورکان حماملو (گوورچین گیران) در تاریخ ۲۷ بهمن ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۴۶۹۸ به عنوان آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.
روستای بکر آباد
روستای بکر آباد با قدمت بسیار کهن در ارسباران آذربایجان شرقی واقع شده است. این روستا دارای چندین اثر گردشگری و تاریخی است که در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. از نظر فرهنگی نیز این روستا همواره از پیشتازان علم و فرهنگ بوده است.
این روستا در حال حاضر دارای ۲۰۰ خانوار و ۱۰۰۰ سکنه بوده و از روستاهای مهاجر پذیری است که سالانه چندین خانوار از شهرها برای سکونت به این روستا مهاجرت می‌کنند.
کاروانسرای شاه عباسی برازین
کاروانسرای شاه عباسی برازین جهت استفاده کاروانیان و تجّاری که از آذربایجان (شمال ارس) به ایران می‌آمدند، مورد استفاده قرار می‌گرفت و در دره‌ای نسبتاً عمیق و بسیار زیبا به نام ایلگینا چایی در نزدیکی روستای برازین قرار دارد. می‌توان گفت کاروانسرای برازین بزرگترین و وسیع‌ترین کاروانسرای آذربایجان میباشد.
کاروانسرای برازین مربوط به دوره صفوی و اوایل دوره قاجار است و در شهرستان ورزقان، بخش مرکزی، دهستان ازومدل شمالی، روستای برازین، کاروانسرای برازین واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شمارهٔ ثبت ۱۸۹۱۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آغجا قلعه
استان آذربایجان شرقی با کوهستانهای اطراف آن حاوی قلعه های کهن متعددی است که قدمت اغلب آنها به پیش از اسلام می‌رسد. آغجا قلعه نیز یکی ازاین کهن دژهاست. این قلعه در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال غربی شهر ورزقان واقع شده است.
تاریخ این قلعه به دوره اشکانی برمی‌گردد و در دوره های ساسانی و پس از اسلام نیز مورد استفاده قرار کرفته است.
قلعه علی بیگ
معادن ورزقان
شهرستان ورزقان از حیث معادن بسیار غنی است. این شهرستان با قرار گرفتن بر روی کمربند آلپ ـ هیمالیا دارای اندیس‌های متعدد مس و عناصر فلزی دیگر نظیر سرب، روی و آهن میباشد.
کمربند یاد شده از کوههای آلپ در اروپای‌غربی شروع شده و پس از عبور از کشورهای اروپای‌شرقی از ناحیه مرزی جلفا وارد ایران می‌شود و در نهایت با عبور از کشورهای پاکستان و هندوستان به کوههای هیمالیا ختم می‌گردد. در ناحیه‌ی ورزقان بر روی این کمربند بیش از ۳۰ اندیس معدنی مس شناسایی شده است.
کانسار مس سونگون که در شمال ورزقان قرار گرفته است، بزرگترین اندیس مس در شمال‌غرب ایران است. این کانسار یکی از بزرگترین کانسارهای مس دنیا بوده و قابل مقایسه با معادن دنیا مانند بینگهام در آمریکا، چوکی کوماتا در شیلی است.
معدن مس سونگون
فاصله معدن مس سونگون از تبریز ۱۳۰ کیلومتر و از ورزقان ۲۵ کیلومتر بوده و در مجاورت روستای سونگون واقع است.
معدن مس سونگون در یک منطقه کوهستانی با متوسط ارتفاع ۲۰۰۰ متر بالای سطح دریا واقع شده است. روستا و توده نفوذی سونگون، بر روی رشته کوههای قره داغ و ارسباران قرار گرفته‌اند.
این رشته کوه‌ها با ۸۰ کیلومتر عرض بخشی از کمربند آندزیتی آلپ ـ هیمالیا می‌باشند. بلندترین و مرتفع ترین نقطه ی آن ۲۴۶۰ متر و پست ترین نقطه ی آن نیز ۱۷۰۰ متر میباشد. بدین ترتیب اختلاف ارتفاع در محدوده معدن حدود ۷۵۰ متر میباشد که سبب ایجاد توپوگرافی شدید و دامنه های پرشیب شده است.
منبع نوشته‌ها:
