ملکان محل اتصال سه استان آذربایجان شرقی و غربی و کردستان می‌باشد.
در جنوب شرقی دریاچه ارومیه و در ۱۵۰ کیلومتری جنوب شهرستان تبریز در مسیر جاده ترانزیتی تبریز ـ میاندوآب واقع شده است که از شمال و شمال شرقی به شهرستان مراغه و از سمت شمال به شهرستان بناب و از قسمت جنوب و جنوب غربی به شهرستان میاندوآب از استان آذربایجان غربی و از سمت غرب و شمال غربی به دریاچه ارومیه و سرزمینهای غربی به دریاچه ارومیه و سرزمینهای شوره زار اطراف دریاچه محدود می‌شود.
این شهرستان با وسعت ۱۰۰۷ کیلومتر مربع (۲.۲ درصد مساحت استان) به خود اختصاص اداده است.
جغرافیای طبیعی شهرستان ملکان
آب و هوا:
به طور عمده آب و هوای شمال غرب کشور که شهرستان ملکان نیز قسمتی از آن را شامل می‌شود تحت تاثیر بادهای آسیای مرکزی (سیبری)، اقیانوس اطلس، دریای سیاه، دریای مدیترانه‌ای و دریای مازندران قرار می‌گیرد که به طور خلاصه می‌توان رژیم بارندگی‌های آنها را به شرح ذیل توضیح داد:
جرایان سیبری و آسیای مرکزی پس از رسیدن به دریای خزر به شعباتی تقسیم و کم اهمیت‌ترین شعبه آن از جهت شرقی و شمال شرقی آذربایجان شرقی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
این جریانات در پائیز، بهار و زمستان ریزش باران‌های منطقه را موجب می‌گردند که مقداری از نزولات زمستانی آن به صورت برف می‌باشد.
کلیه جریانات شرقی و شمال شرقی در سطح استان به نام “بادمه” یا باد خزری معروفیت دارد از این رو جریانات منطقه ارسباران حداکثر بهره را برده و به طرف پایین تر از تاثیرات آن کاسته می‌شود.
جریانات مدیترانه و دریای سیاه جهت غربی داشته و در بسیاری از نقاط استان به نام گرمیچ،گرمیش، آغ یل و یا باد سفید نامیده می‌شود این جریان در فصول سرد و اوایل بهارنزولاتی را موجب می‌شود.
ارتفاعات مهم، پستی و بلندی‌ها:
کل سرزمینهای موجود در محدوده این شهرستان را از نظر توپوگرافی می‌توان به دو واحد کوهستانی یا ناهموار و واحد هموار جلگه‌ای تقسیم کرد. از طرفی دیگر خود واحد کوهستانی یا ناهموار نیز از نظر ارتفاع به واحدهای زیر تقسیم می‌شوند:
الف: واحدهای کوهستانی کم ارتفاع (۱۸۰۰- ۱۵۰۰ متر ارتفاع) ب: واحدهای کوهستانی مرتفع (۲۲۰-۱۸۰۰ متر ارتفاع)
پوشش گیاهی:
مراتع حوزه استحفاظی ملکان مجموعاً میان بند و قشلاقی بوده و از نظر وضعیت توپوگرافی و آب و هوایی با نوع پوشش گیاهی شامل دو قسمت عمده می‌باشد :
۱) قسمت اول در بخش شمال شرقی و جنوب شرقی ملکان واقع شده است و عمدتاً بصورت کوهستانی می‌باشد. از نظر بافت خاک از پایداری خوبی برخوردار هستند و دارای آب و هوای تقریباً نیمه ییلاقی می‌باشد و میزان بارندگی بطور متوسط ۲۵۰ الی ۳۶۱ میلیمتر با توجه به آمار ده ساله سینوپتیک مراغه متغیر است.
۲) قسمت دوم مراتع در بخش غربی شهرستان واقع شده است و عمدتاً نواحی جلگه‌ای و مسطح بوده است و تا سواحل دریاچه ارومیه گسترش دارد و از جمله روستاهای مجید آباد و احمد آباد و خاک‌های این منطقه در حالت کلی بغیر از بعضی قسمت‌های محدود شور و قلیایی است.
و از نظر پوشش گیاهی نیز تا حدودی فقیر می‌باشد و گونه‌های خوش خوراک و مرغوب در این قسمت کمتر می‌باشد و با توجه به بالا بودن سطح آب زیرزمینی و رطوبت دائمی خاک در عمق‌های کمتر و بارندگی تاثیر چندانی در افزایش پوشش گیاهی و اکثراً گیاهان شور پسند می‌باشد.
تقسیمات کشوری
براساس آخرین تقسیمات کشوری شهرستان ملکان دارای دو بخش (مرکزی و لیلان)، ۵ دهستان و ۸۲ آبادی (روستا) ۳ نقطه شهری به نام‌های ملکان و لیلان و مبارک شهر می‌باشد.
جمعیت
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰، جمعیت شهرستان ملکان در حدود ۱۰۶۱۱۸ نفر (۲.۸ درصد جمعیت استان) و جمعیت مرکز این شهرستان ۲۵۳۱۲ نفر برآورد شده است.
جمعیت شهری این شهرستان ۳۱۴۸۷ نفر و جمعیت روستایی آن ۷۴۶۳۱ نفر و تعداد خانوار آن ۲۹۷۰۷ خانوار است. نرخ باسوادی شهرستان ۷۸.۴۹ درصد می‌باشد.
جمعیت شاغل شهرستان ۳۵۱۲۶ نفر و جمعیت بیکار ۲۱۰۲ نفر، فعالان شاغل در امر کشاورزی ۳۷.۳۱ – صنعت معدن و تجارت ۲۵.۹۱ – خدمات ۲۶.۸۹ – سایر ۹.۸۹ در حوزه اقتصادی شهرستان فعالیت دارند.
جغرافیای تاریخی شهرستان ملکان
تاریخ جدید ملکان که در گذشته ملک کندی نامیده می‌شد به دویست سال پیش بر می‌گردد ولی در مورد منطقه ملکان و مسکونی بودن آن نظریاتی وجود دارد که همه حکایت از قدمت این منطقه دارد.
منطقه ملکان به دلیل مساعد بودن آب هوای جغرافیایی یکی از مهمترین گذرگاه‌های تاریخی به شمار می‌آید.
مناطق عباس آباد و قوریجان و لیلان از آنجایی که در یک دشت وسیع قرار گرفتند از ۸ هزار سال قبل محل اسکان انسان‌ها بوده است. و بارندگی هزاره ۵ و ۶ قبل از میلاد که چندین برابر دوره‌ی امروزین بوده است باعث تشکیل دریاچه فصلی می‌شد و اکثر مردم شاهد بودند که در محل بیمارستان فعلی برکه‌ای پر از آب بود که به عباس آباد گؤلی معروف بود.
وجود این دریاچه در قدیم باعث می‌شد که انسان از قسمت‌های کوهستانی برای چرانیدن دام واز دشت آن برای کشاورزی استفاده بکند.
آثار تاریخی به دست آمده از تپه‌های حسینقلی و قره تپه بایقوت، قلعه بختک لیلان، تپه چمن و الله قلی لیلان تاریخ این منطقه را مربوط به هزاره اول، دوم، سوم و چهارم میلادی می‌دانند.
در مورد وجه تسمیه این شهرستان دو نظریه وجود دارد:
۱) از آنجا که اربابانی زیادی بر آن حاکم بودند و شاه واربابان نیز ملک نامیده می‌شدند پس اربابان نیز از این قاعده مستثنی نبودند شاید نام ملک کندی یا ملکان بر گرفته از جمع ملک یعنی مالکان و مخفف آن ملکان باشد.
۲) یکی از اربابان معروف این شهر در گذشته ملک نیا بوده است شاید ملک کندی از نام این ارباب گرفته شده باشد.
ملک کندی در حدود ۲۰۰ سال پیش به صورت روستای کوچکی در محدود ه‌ی باغ اربابی و مسجد صحرا واقع شده بود که از طرف شرق به حمام قدیمی و تپه‌ای به نام تیچان تپه و از طرف جنوب به اراضی بایر و بدون کشت و قسمتی از باغ‌های چم چال به مالکیت نصرت السلطنه و مالکان آن آقایان ستارسلطان و صمد خان بود محدود می‌شد.
ملک کندی تماماً متعلق به سلطنت قاجار بود و مالک آن نصرت السلطنه بوده است و نصرت السلطنه در سال ۱۳۲۰ه. ش ملک کندی را به آقای محسنی معروف به اصغر بقال انتقال داده است و در سال ۱۳۲۴ ه. ش آقای محسنی ملک کندی را به آقایان حاج نجف مددیان و مظفرخان صولتی واگذار کرده است در سال ۱۳۲۴ ه. ش آقای جمشید خان اسفندیاری بعد از آنها مالکیت آن را به دست گرفت.
آثار ثبتی در فهرست ملی کشور شهرستان ملکان
شهرستان ملکان ۱۱۶ مورد منطقه و محوطه تاریخی در فهرست آثار ملی کشور را به خود اختصاص داده است و جزو شهر های مهم و ارزشمند استان آذربایجان شرقی در حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به شمار می‌رود.
ملکان و جاذبه های گردشگری آن
مناطق تاریخی و گردشگری شهرستان ملکان
پل دختر قلی کندی
پل قیزلار کندی که روی رودخانه «مردق» در دهستان گاودول مرکزی و بین روستاهای قلعه چوق و قلی کندی از توابع شهرستان ملکان قرار دارد به دلیل نوع طاقها و ترکیب نمای سنگی و آجری دارای ویژگی‌های خاصی است.
به پیشنهاد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی و در اجرای ماده یک از قانون تشکیلات سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور پل قیزلار روستای قلی کندی ملکان به شماره ۲۲۷۱۸ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
قدمت این پل به دو دوره صفویه و قاجاریه برمی‌گردد. .
پل قیزلار دارای پنج چشمه (سه چشمه اصلی و دو چشمه فرعی) است، چشمه‌های اصلی برای گذر آب رودخانه بوده و چشمه‌های فرعی برای آبیاری اراضی کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گرفته است که به علت تجمع خاک ناشی از رسوب آب رودخانه بسته شد.
پایه‌های پل سنگی بوده و خود پل با مصالح سنگی و آجری ساخته شده است. این پل با ابعاد تقریبی ۴۹ متر طول و ۵/۵ متر عرض و ارتفاع شش متر و مساحت ۲۵۷ متر مربع، راه ارتباطی ماشینی دو روستای قلی کندی و شیخ بابا شهر ملکان می‌باشد.
این پل از زمان ساخت به عنوان پل ارتباطی مورد استفاده قرار گرفته و به نام پل قلی کندی نیز بین مردم نامیده شده است.
منطقه گردشگری شورسو
آب شورسو ملکان امتحان خود را در درمان دردهای عضلانی و پوستی پس داده است این محل در ۶ کیلومتری شهرستان ملکان از بخش مرکزی قرار گرفته و مابین دو روستای شیخ بابا و شیخ السلام قرار قرار دارد و با توجه به اهمیت این محل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری زیر ساختهایی را در نزدیکی محل جهت استفاده مردم احداث نموده است.
چشمه آب معدنی آرپادرسی
چشمه آرپادرسی در ۲۵ کیلومتری شهرستان ملکان از بخش لیلان و در روستای آرپادرسی قرار دارد خواص مفید آب این چشمه دفع سنگ کلیه می‌باشد به طوری که هر ساله مسافرین و گردشگران زیادی جهت استفاده از آب این چشمه به شهرستان ملکان مراجعه می‌کنند.
دره گاومیش ئولن
دره گاومیش ئولن واقع در روستای دیزج شیخ الاسلام است که در فصل بهار آبشارآن که از چندین متری کوه به پایین می‌ریزد دیدنی است این دره یک جای خلوت وپر از تخته سنگ است که برای کوه نوردی و تفریح مناسب می‌باشد.
و چشمه بالای کوه با کناره سرسبز خود به صفای آن می افزاید.
زیارتگاه علی بلاغی
این محل در روستای آقمنار از بخش مرکزی شهرستان ملکان قرار دارد که از فضای باز برخوردار است.
زیارتگاه علی بلاغی، محوطه تاریخی و چشم انداز منحصر به فرد منطقه گویای شواهد ارزشمند تاریخی و طبیعی آن است این محل در پایین تپه علی بلاغی ثبت شده در فهرست آثار ملی کشور واقع است و از منتهی الیه تپه چشمه‌ای پر آب جاری می‌باشد که کشاورزان و باغداران از آب آن برای کشاورزی استفاد می‌کنند.
و از منظره‌ای دلچسب برخوردار می‌باشد که هر ساله گردشگران و مسافران زیادی را در جهت استفاده از آن به خود جذب می‌کند.
قلعه بختک
قلعه بختک واقع در بخش لیلان از توابع شهرستان ملکان قرار دارد، این قلعه با وسعتی در حدود ۱۱۰ هکتار در ورودی شهر لیلان می‌باشد.
این قلعه در سال ۱۳۷۹ با شماره ۲۷۸۰ در فهرست اثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه در سالهای قبل توسط بسیاری از باستان شناسان ایرانی و خارجی مورد بررسی و بازدید قرار گرفته است و در مورد قدمت و پیشینه تاریخی آن، مطالبی را ارائه نموده اند.
در واقع، قلعه بختک یکی از محوطه های نادر و استثنایی در منطقه شمال غرب کشور بوده و توجه بسیاری از باستان شناسان و محققان را به خود جلب کرده است.
ولفرام کلایس، باستان شناس آلمانی، بررسی‌هایی در حصار قلعه بختک داشته و طبق نظر وی، تاریخ دقیقی را نمی‌توان در خصوص قلعه اعلام نمود ولی آثار هزاره اول پیش از میلاد تا دوره اسلامی (ایلخانی) را می‌توان در سطح محوطه مشاهده کرد.
همچنین در سال ۱۳۶۳دکتر علی اصغر میرفتاح از قلعه بختک بازدید نموده و طی گزارشی با توجه به ابعاد خشت‌ها و دیوارهای با ارتفاع ۳ الی۱۰متر، آن را یک دژ مربوط به دوره ساسانی و ماقبل از آن می‌داند.
در سال ۱۳۸۰علی صدرایی، عضو هیات علمی پژوهشکده باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور، برنامه پژوهشی و گمانه زنی به منظور تعیین حریم محوطه باستانی قلعه بختک با همکاری اداره کل میراث فرهنگی استان در منطقه حضور یافت.
در این راستا آثار بررسی سطحی قلعه حاکی از قدمت پیش از تاریخ تا دوره اسلامی بوده و عمدتا آثار دوره ساسانی و اشکانی در آن به چشم میخورد.
در سال ۱۳۸۶ در اولین اقدام عملی، نقشه محدوده قلعه و نیز عکس ماهواره‌ای محوطه تهیه شد.
یکی از مهمترین کارهایی که طی سالهای جاری در محدوده قلعه بختک انجام شد، شناسایی و بررسی باستان شناسی تپه‌های اقماری و محدوده قلعه بختک بوده، با توجه به نوشته‌هایی که در گزارشات باستان شناسی در مورد قلعه بختک آمده است، تعداد تپه‌هایی را که در ارتباط با قلعه و در حوزه فرهنگی آن آمده است، هیئت بررسی در سالهای جاری تعداد ۴۶ تپه از حوزه فرهنگی قلعه را شناسایی کرده و پرونده‌های ثبتی آنها تهیه شده و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
همچنین حریم و محدوده قلعه در سالهای جاری بصورت شبکه‌بندی شده نمونه برداری سفالی شده تا در مورد قدمت و مسائل پژوهشی آن کمکی به باستان شناسان نموده باشد.
اقدامات صورت گرفته در حوزه قلعه بختک، به شرح زیر آورده می‌شود:
- نقشه برداری
- تهیه عکس هوایی
- ایجاد پایگاه پژوهشی
- تهیه پرونده های ثبتی از تپه‌های اقماری
- بررسی و شناسایی باستان شناسی محدوده قلعه
- نصب تابلوهای راهنما برای تمامی تپه‌های شناسایی شده در محدوده قلعه بختک و همینطور فعالیت کاوش قلعه بختک لیلان از سال ۱۳۸۷ در زمینه کاوش و مرمت قلعه بختک لیلان آغاز شده و همچنان کاوش و مرمت قلعه بختک لیلان در دستور کار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قرار دارد.
پل آجری لیلان چای
پل لیلان در یک کیلومتری جنوب شهر لیلان بر روی رودخانه لیلان چای واقع است در دوران گذشته راه ارتباطی همدان – کردستان و… در اطراف جنوب و مراغه – تبریز در شمال از این راه قدیمی صورت می کرفت ولی در حال حاضر بدلیل احداث جاده جدید میاندوآب – ملکان این منطقه دور افتاده محسوب می‌شود و راه ارتباطی روستاهای فتح الله کندی، محسن آباد (جین قره) به شهر لیلان می‌باشد.
رودخانه لیلان چای برای دشت لیلان بسیار حاصلخیز و تمدن ساز در طول تاریخ بوده و هست تمدنها و فرهنگهای بسیار کهن از دوران پیش از تاریخ در کنار این رودخانه شکل گرفت از جمله فرهنگ‌ها می‌توان به تپه چمن و الله قلی و بعضی از تپه‌های شرقی اشاره کرد.
در دوران تاریخی و دوران اسلامی نیز اهمیت این رودخانه برای دست لیلان بسیار حاصلخیز و مساعد برای کشاورزی و به ویژه باغات آن با اهمیت می‌باشد.
رودخانه لیلان از کوهستان‌های شرقی لیلان سرچشمه و به سمت غرب جریان می یابد و در نزدیکی شهر میاندوآب به رودخانه زرینه رود می‌پیوندد و به دریاچه ارومیه می‌ریزد.
پل دارای سه دهنه که اندازه دهنه‌ها بصورت یکسان و جهت پل بصورت شمالی – جنوبی بوده و در قسمت شرقی سه موج شکن بصورت مثلثی بوده و در قسمت غربی پل نیز به سه نیم دایره بصورت پشت بند وجود دارد مصالح به کار رفته در پل عبارت است از آجر که در قسمت‌های طاقها و قسمت‌های بالای پل بکار رفته و سنگهای تراش‌دار که در قسمت پایه‌ها و موج شکن‌ها و پشت بندها بکار رفته است ابعاد این سنگها در حدود ۲۰+۵۰ سانتی متریک مورد و ۲۰+۳۰ سانتی متر یک مورد دیگر ثبت گردیده و ابعاد آجرهای بکار رفته نیز ۶+۲۲+۲۲ سانتی متر بودند.
ارتفاع پل از جان پناه پل تا سطح رودخانه ۹۰/۴ سانتی متر و ارتفاع موج شکن ها ۳۰/۱ سانتی متر و طول پل ۲۴ متر و عرض آن ۵۰/۶ سانتی متر و فاصله دهنه ها ۴۰/۴ سانتی مترو ارتفاع طاقها ۵۰/۳ سانتی متر ثبت گردیده پشت بندهای نیم دایره ای پل ۲۰/۲ سانتی متر وبصورت نیم دایره هستند.
طاقهای پل بصورت جناغی و در وسط نوک بیزه طاق یک سنگ سفید آهکی بکار رفته است. بطور کلی تا ارتفاع ۳۰/۱ سانتی متر سنگ از آن به بعد مصالح آجر بکاررفته است و موج شکن ها و پشت بندها تا همان ارتفاع ۳۰/۱ می‌باشند.
در حال حاضر یک پل نیز در ۱۰۰ متری غرب پل لیلان ساخته شده راه ارتباطی در حال حاضر از روی آن می‌گذرد.
از نظر تاریخ گذاری با توجه به اینکه در پل هیچگونه کتیبه‌ای وجود ندارد خیلی مشکل به نظر می رسد ولی با توجه به شیوه معماری و طاقهای پل و همچنین شواهد آثار منطقه لیلان که غالباً بیشتر از دوره ایلخانی نمی‌باشد می‌توان این دیدگاه را مطرح کرد که پل مربوط به عصر ایلخانی است که راه گذر تخت سلیمان به مراغه از این راه کاروان رو قدیمی عبور می کرده است.
ارتفاعات شیروانشاهلو
ارتفاعات شیروانشاهلو در بخش مرکزی از شهرستان ملکان قرار گرفته و دارای مناظرو چشم انداز زیبا می‌باشد این محل در ۱۵ کیلومتری از شهرستان ملکان در روستای شیروانشاهلو قرار دارد.
کمپ پارک جنگلی ملکان
کمپ پارک جنگلی ملکان در محلی به وسعت ۳ هکتار زمین با ایجاد امکانات رفاهی و خدماتی توسط سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری در شهرستان ملکان ایجاد شده.هدف از ایجاد تامین نیازهای گردشگران و مسافرین و شهروندان محترم می‌باشد.
این محل در ورودی از طرف شهرستان بناب جنب دانشگاه آزاد اسلامی و در حدود ۵/۱ کلیومتری از جاده ترانزیتی محور ملکان و بناب قرار گرفته است.
کمپینگ پارک مشاهیر
کمپینگ پارک مشاهیر در ورودی شهرستان ملکان واقع دربلوار بسیج قراردارد. کمپینگ شهرداری با امکانات رفاهی استراحتگاه و خدمات بهداشتی در راستای ایجاد مکانی برای استراحت موقت مسافرین و گردشگران توسط شهرداری ملکان ایجاد شده است.
در قسمتی از فضای این پارک محلی به عنوان نمایشگاه دائمی صنایع احجام سفالی (تندیس مشاهر و هنرمندان) با بیش از ۴۰ اثر نصب شده است.
سد قوشقیه سی
سد قوشقیه سی در ۱۵ کیلومتری از شهر ملکان در بخش لیلان قراردارد چشم انداز زیبا و منحصر به فرد از مزیدهای این منطقه بشمار می‌رود.
مرکز اطلاع رسانی گردشگری
این مرکز در مبدا ورودی استان و در شهرستان ملکان و در کنار جاده ترانزیتی بین استان آذربایجان شرقی، غربی، کردستان قرار گرفته، هدف از این محل ارائه مشاوره‌های گردشگری در زمینه راهنمایی مسافرین و گردشگران و معرفی جاذبه‌های توریستی تفریحی تاریخی و… می‌باشد که همه ساله با شروع فعالیت ستاد هماهنگی خدمات سفر در ایام نوروز و تابستان دایر می‌باشد.
زیارتگاه علی بلاغی
زیارتگاه علی بلاغی در روستای آقمنار می‌باشد که از فضای باز برخوردار است.
زیارتگاه، محوطه تاریخی و چشم انداز منحصر به فرد منطقه گویای شواهد ارزشمند تاریخی و طبیعی آن است این محل در پایین تپه علی بلاغی ثبت شده در فهرست آثار ملی کشور واقع است و از منتهی الیه تپه چشمه ای پر آب جاری است و از منظره‌ای دلچسب برخوردار می‌باشد که هر ساله گردشگران و مسافران زیادی را در جهت استفاده از آن به خود جذب می‌کند.
معرفی شهر لیلان
لیلان یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی است که در بخش لیلان شهرستان ملکان واقع شده‌است.
این شهر مرکز بخش لیلان است. لیلان در ۲۰ کیلومتری جنوب شرق ملکان، ۱۶۳ کیلومتری جنوب غرب تبریز و ۶۷۸ کیلومتری شمال غرب تهران واقع شده‌است.
جمعیت این شهر، بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ خورشیدی، بالغ بر ۶٬۰۷۹ نفر بوده‌است که از این جهت، سی و دومین شهر پرجمعیت استان آذربایجان شرقی محسوب می‌گردد.
تاریخچه
شهر باستانی لیلان که پس از اسلام به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مهمترین شهرهای آذربایجان مطرح می‌شد، بر اثر زلزله‌ها، سیل‌ها و سایر بلایای طبیعی از بین رفته‌است و امروزه تنها شهری متروکه در معرض دید قرار دارد.
در سالهای اخیر هم با توجه به باستانی بودن منطقه، کاوشگران و مورخان بسیاری در محل شهر باستانی لیلان مشغول به تحقیق و جست‌وجو شده‌اند.
این خود عاملی برای جذب جمعیت در این روستا شده‌است، تا جایی که علاوه بر این که تعداد بسیاری از اهالی روستا به سایر نقاط کوچیدند، مهاجرانی نیز از روستاهای مجاور وارد این روستا شدند.
تا اینکه در سال ۱۳۷۴ خورشیدی بر اساس آمارهای جمعیتی که جمعیت آن بیش از ۵٬۰۰۰ نفر برآورد شده بود و با توجه به باستانی بودن منطقه، روستای لیلان به شهر تبدیل شد. امروزه لیلان پیش‌رفت‌هایی را متحمل شده‌است و در واقع لیلان امروزی، وارث آن شهر باستانی است.
شهر لیلان در ناحیه جنوب شرقی دریاچه ارومیه و در منطقه‌ای حاصلخیز و پرآب پدید آمده‌است.
آب و هوای این شهر در بیشتر ماه‌های سال سرد است و تنها در اواخر فصل بهار و اوایل فصل تابستان از شدت سرمای آن کاسته می‌شود.
رودخانه فصلی لیلان‌چای، از دامنه‌های کوه سهند سرچشمه می‌گیرد و پس از گذشتن از شهر خراجو و تعدادی روستا، از داخل شهر لیلان عبور می‌کند و سپس به دریاچه ارومیه می‌ریزد.
پیشینه تاریخی محوطه قلعه بختک لیلان
پس از بررسی‌های سطحی محوطه قلعه بختک لیلان محوطه حدود ۱۱۰ هکتار می‌باشد. ۲۴ تپه در این محوطه بررسی که بیشترین آنها در جبهه شر قی محوطه قرارگرفته‌اند.
مهمترین این تپه ها عبارتند از تپه الله قلی – تپه چمن که تپه‌های پیش از تاریخ می‌باشند و از اهمیت بسزائی برخوردار می‌باشند و قدمت آنها به هزاره دوم پیش از میلاد می رسد.
اعتبار این محوطه به دوران اشکانی نیز می رسد و در دوره ساسانیان نیز از اعتبار و اهمیت بسزائی برخوردار می‌شود و از قرون اسلامی تا دوران ایلخانی نیز اعتبار و اهمیت تاریخی خود را حفظ نموده است. علاوه بر تپه‌های یاد شده در ارتفاعات شرقی لیلان مکان‌های استقراری نظامی نیز بچشم میخورد.
باباگرگر لیلان
منطقه باباگرگر لیلان از شهرستان ملکان واقع در بخش لیلان محلی است برای تفرجگاه و کوه نوردی ساکنان منطقه لیلان که در ۸ کیلومتری از شهر لیلان قرار دارد در نوک قلعه این کوه زیارتگاهی وجود دارد که اثر مردم منطقه در محل غذاهای نذری پخش می‌کنند و در مراسمات مختلف در محل غذاداری می‌کنند.
صنایع دستی شهرستان ملکان
مهمترین صنایع دستی شهرستان ملکان بافت انواع فرش و گلیم، منبت چوب،معرق چوب، قلم زنی، گلدوزی سنتی و انواع رودوزی، طراحی و احجام سفالی می‌باشد.
در این راستا و با حمایتهای دولت از هنرمندان صنایع دستی در جهت اعطای تسهیلات مشاغل خانگی و بیمه هنرمندان این هنرهای اصیل ایرانی در شهرستان رواج یافته و اکثریت زنان خانه دار و جوانان در سه حوزه شهری، روستایی، عشایری مشغول این حرفه های کهن می‌باشند.
قلم زنی
هنر قلم زنی یکی از هنرهای رواج یافته بین هنرمندان و جوانان شهرستان ملکان می‌باشد.
هنر قلم زنی بر روی فلز از جمله هنرهای کاربردی – تزئینی بسیار قدیمی کشورمان می‌باشد که بیشتر بر روی فلزهای مس و نقره و گاه طلا انجام گرفته و ظروف مختلفی از جمله گلدان سینی، تابلوهای تزئینی و… ساخته می شوند شیوه کار به این صورت است که ابتدا طرح مورد نظر بر روی بدنه پیاده شده و سپس بوسیله قیر پوشش داده می‌شود (جهت جلوگیری از سوراخ شدن بدنه و نیز کم کردن صدای قلم و چکش) و سپس بوسیله وارد کردن ضربه پکش بر قلم های فولادی مختلف نقش های مورد نظر بر روی بدنه ایجاد می‌گردد و در نهایت قیر را از بدنه جدا کرده و پرداخت می‌نمایند.
قالی بافی
مهمترین هنر رایج در استان آذربایجان شرقی و شهرستان ملکان هنر قالی بافی می‌باشد که علاوه بر شهرت ملی از آوازه جهانی نیز برخوردار می‌باشد.
فرش تبریز ،ملکان، هریس و… همواره قافله سالار قالی ایران و جهان بوده و قشر وسیعی از جمعیت استان به صورت مستقیم و غیر مستقیم از طریق تولید امر و معاش می‌نمایند.
طراحی، تهیه و فروش مواد اولیه آماده سازی و فروش قالی شیوه بافت قالی در استان آذربایجان شرقی و ملکان به صورت ترکی باف با استفاده از پشم و ابریشم بوده و عمدتاً به صورت فرشهای زیر انداز در اندازه های متفاوت و با نقشه های متبوع می‌باشد.
از دیگر تولیدات قالی می‌توان به تابلو فرش های بسیار زیبا و نفیس اشاره کرد که طرح آنها عمدتاً شامل آیات قرآنی،مینیاتور های ایرانی و تصاویری از طبیعت و چهره های افراد مختلف می‌باشد که در برخی موارد ظرافت و دقت تابلو فرشهای بافته شده در حدی است که تغییر آنها از عکس و پوستر مشکل می نماید نقطه قابل ذکر در بافت تابلو فرشهای هنری این است که اکثر هنرمندان تابلو بافت جهت دستیابی به طیف های مختلف رنگی پشم های مورد نیاز خود را شخصاً رنگرزی می‌نمایند و مهمترین نکته در بافت تابلو فرش اجرای موفق همین مرحله می‌باشد.
ساخت و بافت قالی های حجمی از دیگر توانایی ها و خلاقیت هنرمندان قالی باف است.
گچ بری
گچبری سنتی یکی از هنرهای اصیل ایرانی می‌باشد که بیشتر هنرمندان شهرستان ملکان و روستای آن مشغول این هنر بسیار ارزشمند می‌باشند.
گچبری یکی از هنرهای سنتی قدیمی ایران است که از این هنر برای تزئین سقف بناها،محرابه و ستونها و دیوارها و اطراف پنجره‌ها استفاده می‌کنند در خانه‌های قدیمی نمونه‌های بسیار زیبایی از این هنر وجود دارد که بعضاً توسط هنرمندان این استان باز سازی و مرمت می‌گردند خوشبختانه در سالیان اخیر شاهد حضور این هنر در خانه های جدید امروزی هستیم.
معرق چوب
هنر معرق چوب هنری است زینتی که توسط هنرمندان شهرستان ملکان با استفاده از تکنیک‌های خاص به صورت خانگی و کارگاهی تولید می‌شود.
در هنر معرق چوب هنرمندان با قرار دادن چوبهای خوشرنگ و زیبا در کنار هم تصویری گیرا و موزون به بیننده ارائه می‌کند.
معرق چوب معمولاً به صورت زمینه رنگی یا زمینه چوب با پوشش پلی استر اجرا می‌شود و مصالح مورد نیاز آن عمدتاً شامل چوبهای رنگی، صدف، خام، عاج، استخوان و… می‌باشد هنر معرق چوب دارای ویژگی‌های فنی ویژه‌ای است که آن را از سایر هنرهای چوبی متمایز می‌کند.
ویژگی الحلقی بودن این هنر باعث شده تا بتوان آن را به روی زیر ساختهای متنوع اجرا نمود.
تولید کنندگان معرق برای طراحی و ساخت این زیر ساختها سعی می‌کنند که آنها را استحکام و زیبایی کافی بر خوردار باشند آثار قدیمی معرق کواه آن است که در زمانهای گذشته این هنر اغلب جنبه کاربردی داشته و حتی در معماری داخلی ساختمانها نیز جایگاه ویژه‌ای بر خوردار بوده است.
چنانکه در ساختمانهای قدیمی بنگریم این هنر را به روی درها و پنجره ها نیز می‌بینیم در حال حاضر شیوه های مختلف معرق چوب به روی انواع زیر ساختها و به صورت کاریردی روی وسایلی مثل میز و صندلی و جعبه یا صرفاً تزیئنی بر روی وسائلی مثل تابلو اجرا می‌گردد.
تولیدات کشاورزی
ملکان یک شهر کشاورزی است تا یک شهر صنعتی و یا تجاری، مشهورترین محصول کشاورزی این شهرستان انگور است به طوری که این شهرستان به شهر الهه انگور مشهور است و چندین کارخانه‌ی سبزه پاک کنی از صنایع تبدیلی وابسته به این مشغول هستند.
خشکبار این محصول به اکثر کشورها از جمله کشورهای حوزه خلیج فارس و اروپایی و کانادا صادر می‌شود.
از این حیث شهرستان ملکان با برخورداری از۱۱ هزار هکتار باغ انگور در زمینه تولیدکشمش، مقام نخست استان آذربایجان شرقی و سوم کشور را در اختیار دارد.
ملکان شهر خوشه‌های طلایی(انگور ملکان)
درخت انگور با نام علمی Vitis vinifera از خانواده انگورسانان Vitaceae است. در این خانواده حدود ۱۱ جنس و بیش از ۶۰۰ گونه وجود دارد. مهمترین جنس این خانواده جنس انگور است. این گیاه حالت بوته‌ای و رونده دارد و دارای پیچک در مقابل بعضی از برگ‌ها می‌باشد.
میوه انگور به نوع دانه‌دار و بی‌دانه تقسیم می‌شود. هر یک از این دو نوع در رنگهای سرخ و سیاه و زرد و تقریباً سبز دیده می‌شوند. این میوه در مناطقی که حداکثر دمای آن بیش از ۴۰ درجه سانتیگراد و حداقل آن کمتر از ۱۵ درجه زیر صفر نباشد بهتر رشد می‌کند.
شهرستان ملکان با برخورداری از ۱۱ هزار هکتار باغ انگور در زمینه تولید کشمش، مقام نخست استان آذربایجان شرقی و سوم کشور را در اختیار دارد.
تولید سرانه انگور شهرستان
شهرستان ملکان با تولید ۲۴۰ هزار تن انگور، ۶۰ درصد تولید این محصول در آذربایجان‌شرقی را به خود اختصاص داده و جزو قطب‌های اصلی تولید این محصول در استان به شمار می‌آید.
پیش بینی می‌شود در سال‌جاری بیش از ۵۰ هزار تن کشمش در این شهرستان تولید شود که جزو محصولات ممتاز تولید شده بخش کشاورزی استان شمرده می‌شود و ۶۰ درصد کشمش تولیدی ملکان به صورت کالیفرنی، ۳۰ درصد به صورت تیزآبی و ۱۰ در صد بقیه نیز به شکل‌های محلی و بومی تولید و در بازارهای مصرف داخلی و خارجی عرضه می‌شود.
به طوری که در سال { ۱۳۹۱} بیش از ۱۸ هزار تن انواع کشمش به ارزش ۹۰۰ میلیارد ریال از این شهرستان به خارج از کشور صادر شده است.
ازجمله کشورهای صادره شده انگورمی‌توان به امارات، کویت، قطر، آلمان، رومانی، بلغارستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، اوکراین و روسیه اشاره کرد.
منبع نوشته: eachto.org
